Εφημερίδα Ελευθεροτυπία
13 Μαΐου 1989
«Χρειαζόμαστε τη δημοκρατία σαν τον αέρα που αναπνέουμε»
Μ. Γκορμπατσώφ
«Ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει ποτέ»
Ν. Πουλαντζάς
Οι τελευταίες πολιτικές εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση έχουν προκαλέσει παγκόσμιο πολιτικό ενδιαφέρον. Οι εκλογές της 26ης Μαρτίου για την ανάδειξη του νέου αντιπροσωπευτικού ανώτατου οργάνου κρατικής εξουσίας, του ονομαζόμενου «Συνεδρίου των λαϊκών βουλευτών της Ε.Σ.Σ.Δ.» μαζί με τα πρωτοφανή πολιτικά γεγονότα που διαδραματίζονται τελευταία στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης, έχουν δημιουργήσει πολλαπλά ερωτήματα για τις επιχειρούμενες μεταρρυθμίσεις και αλλαγές της περεστρόικα.
Οι πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις που προωθεί ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στη Σοβιετική Ένωση με το εγχείρημα της περεστρόικα, αναμφίβολα, έχουν προκαλέσεις έναν πλούσιο διάλογο και γόνιμο προβληματισμό.
Ο εκδημοκρατισμός του πολιτικού συστήματος και της σοβιετικής κοινωνίας, οι πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου και των λειτουργιών του κράτους και του κόμματος, είναι τα βασικά σημεία αναφοράς, γύρω από τα οποία αναπτύσσεται ο διάλογος και ο προβληματισμός.
Οι πολιτικές και ιδεολογικές συνιστώσες της περεστρόικα έχουν ιδιαίτερη σημασία τόσο για τη Σοβιετική Ένωση, όσο και για τις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ή «κοινωνίες σοβιετικού τύπου».
Η περεστρόικα του Μ. Γκορμπατσώφ θέτει πολλαπλά ερωτήματα για τα όρια και τον χαρακτήρα των επιχειρούμενων μεταρρυθμίσεων στη μητρόπολη του «υπαρκτού σοσιαλισμού», στη Σοβιετική Ένωση. Η περεστρόικα επαναφέρει στην επικαιρότητα τη συζήτηση για την κοινωνική, πολιτική οργάνωση και συγκρότηση του κοινωνικού σχηματισμού της Σοβιετικής Ένωσης.
Το μοντέλο πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση στην τσαρική Ρωσία στις αρχές του αιώνα μας, εξακολουθεί σήμερα να χαρακτηρίζει τη σοβιετική κοινωνία, παρά τις διαφορετικές ιστορικές και πολιτικές περιόδους που έχουν μεσολαβήσει (πολεμικός κομμουνισμός, περίοδος Ν.Ε.Π., Στάλιν, μεταρρυθμιστική άνοιξη του Χρουστσώφ).
Αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση προκάλεσε μια βαθειά τομή στην ανθρώπινη ιστορία. Η πραγματοποίησή της στηρίχθηκε στη θεωρία «των αδύνατων κρίκων» του ιμπεριαλιστικού συστήματος. Εκεί δηλαδή που η συσσώρευση κεφαλαίου επιτρέπει μεγάλης ευρύτητας κοινωνικές συμμαχίες, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται εκρηκτικές καταστάσεις με επαναστατική δυναμική.
Η βασική θέση του μαρξισμού, ότι η σοσιαλιστική επανάσταση είναι εφικτή σε χώρες αναπτυγμένου καπιταλισμού, δεν είχε ισχύ για τους μπολσεβίκους και τον Λένιν που στις καθυστερημένες και φεουδαρχικές κοινωνικές και οικονομικές δομές της τσαρικής Ρωσίας επιχείρησαν σοσιαλιστική επανάσταση.
Το μεγάλο ερώτημα είναι αν υπήρχαν οι υλικές και ηθικοπολιτικές προϋποθέσεις στην επικράτηση του σοσιαλισμού. Ο Στάλιν, από το 1936, παρουσιάζοντας το νέο Σύνταγμα της Ε.Σ.Σ.Δ., αναφερόμενος στην εξαφάνιση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής στη Σ.Ε. την ταυτίζει με την εξαφάνιση του καπιταλισμού και των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Ενώ ο Σουσλώφ προσδιορίζει την κατάκτηση της αταξικής κοινωνίας στην Ε.Σ.Σ.Δ, στα τέλη της δεκαετίας του ’80.
Η άποψη του Β. Λένιν, ότι ο κρατικός καπιταλισμός οδηγεί στον σοσιαλισμό και ότι όσο περισσότερο αναπτύσσει κανείς τον κρατικό καπιταλισμό τόσο περισσότερο πλησιάζει τον σοσιαλισμό, απέχει πολύ από τη σκληρή πραγματικότητα της Σοβιετικής Ένωσης. Η σημερινή κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα στην Ε.Σ.Σ.Δ. αποδεικνύει ότι όταν εξαφανιστεί η νομική ιδιωτική ιδιοκτησίας, δεν καταργούνται και οι σχέσεις εκμετάλλευσης, δεν καταργούνται οι ανταγωνιστικές τάξεις, δεν δημιουργούνται αδελφικές κοινωνικές ομάδες με κοινά συμφέροντα.
Έτσι οι προσπάθειες σοσιαλιστικής οικοδόμησης στη Σοβιετική Ένωση είναι βαθιά επηρεασμένες από τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, που επικρατούσαν στις αρχές του αιώνα στη Σοβιετική Ένωση.
Το μοντέλο που χαρακτηρίζει τον κοινωνικό σχηματισμό της Σ.Ε. ακόμα και σήμερα, διακρίνεται από την επικράτηση του μονοκομματικού πολιτικού συστήματος, την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής και εξουσίας, το συγκεντρωτικό μοντέλο σχεδιασμού στην οικονομία, την ταύτιση κράτους-κόμματος, την απουσία πολιτικών ελευθεριών και πλουραλισμού.
Το σοβιετικό σύστημα οικοδομήθηκε στηριζόμενο στην έλλειψη συμμετοχής και δημοκρατίας, στην απουσία των εργαζομένων από τα κέντρα πολιτικών αποφάσεων και στην ολόπλευρη κυριαρχία του κράτους και των κατασταλτικών μηχανισμών. Το σοβιετικό μοντέλο είναι πιστό αντίγραφο της τριτοδιεθνιστικής ιδεολογίας και πρακτικής.
Οι κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση δεν σήμαναν τη διάνοιξη «της βασιλικής οδού», που θα οδηγούσε στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά και παράλληλη δημιουργία μιας νέας ταξικής κοινωνίας. Η Ε.Σ.Σ.Δ. δεν μπόρεσε μετά από 70 ολόκληρα χρόνια να καταστήσει τα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά, που θα πρέπει να διακρίνουν μια σοσιαλιστική κοινωνία.
Αποτέλεσμα ήταν οι κοινωνίες του υπαρκτού σοσιαλισμού να δημιουργήσουν μια αρνητική και απωθητική εικόνα σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα και η σοσιαλιστική προοπτική να χάσει την ελκτικότητά της. Η Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να αποτελέσει ένα εφαρμοσμένο μοντέλο σοσιαλιστικής κοινωνίας.
Ο κοινωνικός σχηματισμός, τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στις υπόλοιπες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, θέτει αμείλικτα ερωτήματα, τα οποία μια σύγχρονη και δημοκρατική Αριστερά πρέπει να διερευνήσει και να απαντήσει. Τα θεμελιώδη αυτά ερωτήματα αφορούν τον χαρακτήρα του κοινωνικού σχηματισμού, τις παραγωγικές σχέσεις και τη μορφή που έχουν, τις ταξικές αντιθέσεις, τη σχέση ανάμεσα στις οικονομικές και πολιτικές δομές που συγκροτούν το κοινωνικό οικοδόμημα και ποιες από αυτές τις δομές παίζουν τον κυρίαρχο ρόλο στη δυναμική μεταλλαγή των κοινωνικών σχέσεων.
Το εγχείρημα της αναδόμησης της σοβιετικής κοινωνίας από τη φύση του είναι επαναστατικό, γιατί αποτελεί έμπρακτη άρνηση της παλιάς κατάστασης πραγμάτων και προσπάθεια δημιουργίας μιας νέα κοινωνίας, ανοικτής και δημοκρατικής, θεμελιωμένης πάνω σε μια νέα πολιτική σκέψη και πρακτική.
Ο εκδημοκρατισμός, οι πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, ο εκσυγχρονισμός και η εξυγίανση του σοβιετικού κράτους, που επιχειρεί ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, είναι μια δύσκολη και πολύπλοκη προσπάθεια. Γιατί προσκρούει στις παγιωμένες πολιτικές και κοινωνικές σταθερές της Σοβιετικής Ένωσης. Γιατί προσκρούει στην απουσία της ενεργού συμμετοχής και στήριξης από τον σοβιετικό λαό, ο οποίος χρόνια τώρα ήταν στο περιθώριο των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων.
Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι το αίτημα της ανασυγκρότησης της σοβιετικής κοινωνίας ούτε αναδείχθηκε «από τα κάτω», ούτε ήταν η πρόταση και η απάντησης ενός πλατειού ιδεολογικού και πολιτικού ρεύματος, που επεδίωκε να φέρει βαθειές θεσμικές και δομικές αλλαγές στη συγκρότηση και λειτουργία του πολιτικού συστήματος σχηματισμού της Σοβιετικής Ένωσης.
Το αίτημα της περεστρόικα δεν αναδείχθηκε μέσα από μια εξέγερση πλατειών λαϊκών δυνάμεων, ούτε είχε χαρακτήρα «βομβαρδίστε το επιτελείο», όπως είχε η κινέζικη πολιτιστική επανάσταση.
Αντίθετα, η επανάσταση που προκαλεί στη σοβιετική κοινωνία η περεστρόικα εκπορεύεται από το ίδιο το επιτελείο. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία στην προσπάθεια να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε την πορεία που ακολουθεί.
Η περεστρόικα είναι η μόνη στρατηγική πρόταση για τη μεταρρύθμιση του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος της Σοβιετικής Ένωσης. Είναι η μόνη ορατή στρατηγική πρόταση για τον βαθύ εκδημοκρατισμό και εξανθρωπισμό του σοβιετικού μοντέλου, με τελικό στόχο την κατάκτηση μιας δημοκρατικής και πλουραλιστικής λειτουργίας. Είναι η μόνη εφικτή στρατηγική πρόταση για τον πολιτικό, ιδεολογικό, κοινωνικό, θεσμικό και παραγωγικό εκσυγχρονισμό της Σοβιετικής Ένωσης.
Η αναγκαιότητα βαθειών πολιτικών μεταρρυθμίσεων στην Ε.Σ.Σ.Δ. υπερβαίνει κάποιες απλές οριακές αλλαγές. Η στρατηγική της ανασυγκρότησης και αναδόμησης της σοβιετικής κοινωνίας δεν πρέπει να στοχεύει ούτε σε οριακές βελτιώσεις, ούτε σε αλλαγές και εκσυγχρονισμούς του κοινωνικο-πολιτικού συστήματος που θα αφήνουν άθικτους τους μηχανισμούς αναπαραγωγής του.
Αντίθετα, πρέπει να στοχεύει σε εκ βάθρων αλλαγές των πολιτικών, ιδεολογικών, κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων. Αλλαγές ενταγμένες στα πλαίσια συνεχών θεσμικών και δομικών αλλαγών, που αντικειμενικά θα δημιουργούν ρωγμές στο σημερινό κοινωνικο-πολιτικό σύστημα, με κατεύθυνση την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής, δημοκρατικής και ανοικτής κοινωνίας.